Đình Ninh Xá (còn gọi là đền Voi Đá, Ngựa Đá) thuộc xã Yên Ninh, huyện Ý Yên, tỉnh Nam Định.
Nguyên lúc đầu, đây là nơi thờ Lương Bình Vương, An Nhu Vương (là các con vua Hùng về trấn trị vùng cửa biển Đại An).
Ban đầu, đây chỉ là một thảo am tại phía tây bờ sông Kim Ngân (tức sông Sắt) gần cầu Tào hiện nay.
Năm 991, theo lệnh vua Lê Đại Hành, thảo am được tu sửa thành đền nên nó còn được gọi là “đền nhà vua”.
Từ thời nhà Lý, đền còn thờ Lão La Đại Thần Ninh Hữu Hưng.
Ninh Hữu Hưng sinh năm 939. Ông được Đinh Tiên Hoàng ban chức: “Công tượng lục phủ giám sát đại tướng quân” (Vị đại tướng trông coi nghề mộc của sáu phủ). Trong thời nhà Đinh rồi sau đó là thời Tiền Lê, ông chỉ huy việc xây dựng Kinh đô Hoa Lư với các cung điện như Bách Bảo Thiên Tuế, Phong Lưu Tử Hoa, Long Lộc, Trường Xuân. . . cùng nhiều đền, chùa, dinh thự.
Vào ngày 24 tháng 4 năm Tân Mão (tức ngày 9 tháng 6 năm 991), vua Lê Đại Hành khi qua sông Sắt đã cho đậu thuyền rồng lên thăm đền thờ Lương Bình Vương và An Nhu Vương. Thấy cảnh hoang sơ, vua cho Ninh Hữu Hưng ở lại sửa đền và dựng chùa Lê (Phúc Lê Tự). Thấy nơi đây dân cư còn thưa thớt, ông đưa con cháu, họ hàng và chiêu mộ dân các nơi về đây khai khẩn mở mang trang ấp, dạy dân nghề mộc, chạm.
Ngày mùng 4 tháng 6 năm Kỷ Mùi niên hiệu Thuận Thiên triều vua Lý Thái Tổ (1019), ông qua đời hưởng thọ 81 tuổi. Con cháu và người làng đưa thi hài ông về an táng tại chân núi Xương Bồ. Vua Lý Thái Tổ ban cho ông tên thụy là Lão La Đại Thần và cho rước bài vị ông thờ trong đền.
Do Lão La Đại Thần được thờ như Thành Hoàng nên đền cũng chính là đình làng.
Đến năm Nhâm Thìn niên hiệu Vĩnh Thịnh thứ 8 triều vua Lê Dụ Tông (1712), đình được dời về vị trí hiện tại. Năm 1849 khởi công xây dựng toà tiền đường, năm 1894 tu sửa hai toà đệ nhị và tiền đường. Ngôi đền tuy đã được làm đi sửa lại nhiều lần nhưng vẫn bảo lưu được đường nét phong cách cổ truyền dân tộc.
Đình Ninh Xá hiện nay tọa lạc trên một khu đất có diện tích 2.390m2 ở phía tây làng, mặt quay về hướng tây. Phía trước cửa đền có hồ bán nguyệt, hệ thống nghi môn, hòn non bộ được tạo dáng đẹp trang trí nhiều đề tài: nghê chầu, hổ phù, tứ linh, tứ quý cùng các câu đối nhấn nổi bằng chữ Hán. Tiếp giáp với nghi môn là một sân lát gạch phẳng phiu xung quanh có tường xây bao bọc kín đáo.
Đình Ninh Xá gồm có ba toà được thiết kế theo kiểu “tiền chữ nhất, hậu chữ đinh”. Toà chữ nhất gồm 3 gian 2 chái, dáng thấp mái cong, lợp ngói nam, đại bờ đắp lưỡng long chầu nguyệt. Các đao góc tạo dáng mây tản mang phong cách nghệ thuật thời Nguyễn.
Bốn vì kèo của ba gian giữa được thiết kế theo kiểu thượng chồng rường hạ kẻ bẩy. Trên các câu đầu, xà thượng, xà hạ, bẩy kẻ đều được trang trí các đường chỉ nổi, ống tơ, lá lật mềm mại thanh thoát. Đặc biệt hai vì kèo moi, kẻ góc có sự gia công kỹ thuật vừa mềm mại nhưng vẫn tạo sự vững chắc cho bốn đầu đao.
Liền sau toà chữ nhất là toà chữ đinh gồm trung đường 3 gian 2 chái và cung cấm 3 gian xây dọc. Toà trung đường có kích thước và kiến trúc như toà tiền đường. Giao mái bắt vần với toà trung đường là ba gian cung cấm thiết kế theo kiểu chồng diêm bốn mái lợp ngói nam. Trong tòa chính tẩm các vì kèo thiết kế theo kiểu chồng rường. Phần chạm khắc tập trung chủ yếu ở các vì kèo, cửa ra vào toà chính tẩm và đặc biệt mảng chạm ở vì hậu đốc với các đề tài “long chầu”, “mẫu long giáo tử ” (rồng mẹ dạy rồng con), ly con nép dưới ly mẹ.. Tất cả đều được ẩn hiện trong tầng tầng mây tản, cụm đao mác, lá hoả với kỹ thuật chạm bong cầu kỳ, tỉ mỉ.
Bên cạnh đình là phủ thờ Đại Lan Công Chúa (tướng của Hai Bà Trưng). Phủ gồm có ba toà: tiền đường, đệ nhị và chính cung được thiết kế theo kiểu “tiền chữ nhất, hậu chữ đinh”. Công trình này đã góp phần bổ sung hỗ trợ tạo cho di tích một quần thể hoàn chỉnh.
Đình, phủ Ninh Xá hiện còn lưu giữ được 28 đạo sắc phong và nhiều đồ thờ có giá trị như: cửa võng, nhang án, kiệu long đình, kiệu bát cống, ngai thờ, đại tự, câu đối… Đặc biệt sập thờ tổ nghề làm kiểu chân quỳ, dạ cá với vân toả lá hoả vươn cao cùng các băng hoa chanh, sen dẹo. Mặt trước chạm lưỡng long chầu nguyệt mang phong cách nghệ thuật thế kỷ XVIII. Ngọc phả của đền được Tri huyện huyện Đại An, An Giang Bá Lê Huy Phan viết lại vào năm Tự Đức thứ 22 (1869) do Ngọc phả cũ đã mất khi binh mã nhà Thanh tàn phá.
Thợ Ninh Xá thường làm các loại đồ thờ và vật trang trí bằng gỗ như: ngai, ỷ, kiệu, hương án, bát biểu, cửa võng, cuốn thư, hoành phi, câu đối, sập tủ… đã để lại các tác phẩm chạm khắc công phu với nhiều đề tài sinh động như rồng vờn, rồng chầu mặt nguyệt, long sào (tổ rồng), mẫu long giáo tử (rồng mẹ dạy rồng con), bát tiên quá hải, tiên cưỡi rồng…
Hiện nay nghề chạm khắc gỗ ở Ninh Xá do tổ nghề Ninh Hữu Hưng truyền dạy rất phát đạt. Làng nghề có gần 600 hộ dân hầu hết làm nghề mộc, chạm khắc gỗ cổ truyền. Xưa và nay, nơi đây có nhiều tay nghề giỏi, đục chạm, khảm trai tô điểm những nét thần diệu nên được nhiều khách trong nước, nước ngoài đến đặt hàng mua bán thường xuyên.
Để tỏ lòng biết ơn những người có công dựng làng giữ nước, hàng năm cứ vào dịp đầu xuân là nhân dân Ninh Xá lại tổ chức mở lễ hội. Lễ hội đình Ninh Xá được chia làm hai kỳ. Ngày 6 tháng giêng âm lịch là ngày kỷ niệm tổ nghề đặt chân tới mảnh đất này. Lễ hội tổ chức vào ngày này cũng là dịp để con cháu các họ gần xa và những hội thợ đi làm ăn xa về quê thăm viếng tổ tiên. Hội có tế lễ rước kiệu và đặc biệt có lệ “hiếu xảo” (dâng đồ khéo). Lệ “hiếu xảo” được thực hiện trong ngày lễ tổ.
Các hội viên có sản phẩm đẹp có thể đem bày bên cạnh hương án hoặc ngoài sân. Sau khi lễ tổ, có người tiến luôn sản phẩm đó vào đền hoặc đem sản phẩm bày bán, trưng bày giới thiệu mặt hàng. Sau kỳ lễ hội đầu tháng giêng vào các ngày 4, 5 và 6 tháng 3 âm lịch địa phương lại tổ chức kỳ lễ hội thứ 2 và đây được coi là kỳ lễ hội chính trong năm. Đặc biệt ngày 6 tháng 3 âm lịch hội làng Ninh Xá có lệ KÉO LửA KHAI HỘI. Sau hồi trống trang trọng, tưng bừng một vị cao niên phát lệch cho trai làng, kéo lạt giang cọ vào thanh gỗ xoan ngâm, tạo nhiệt làm cháy bùi nhùi rơm khô. Cụ già lấy ngọn lửa thắp hương cho cả làng làm lễ dâng hương sau đó chuyển bát hương lên kiệu rước xuống chùa Lê (Phúc Lê Tự) .
Bằng nghi thức kéo lửa khai hội dân làng thành tâm tưởng nhớ đến tổ nghề Ninh Hữu Hưng, thuở xa xưa giúp vua Đinh, vua Lê nuôi quân đánh giặc, dẹp loạn xây dựng quê hương.
Đình Ninh Xá là nơi thờ những người có công lao với dân, với nước và là di tích liên quan đến ông tổ nghề chạm khắc gỗ truyền thống. Đình Ninh Xá đã được Bộ Văn hoá thông tin công nhận là di tích lịch sử và kiến trúc nghệ thuật.
Ninh Quang Thăng
